Gemeentewapen

Het Wapen van Schijndel

Om tot het huidige wapen van Schijndel te komen zijn er heel wat jaren van correspondentie en speurwerk aan voorafgegaan. A.J.L. van Bokhoven, de toenmalige secretaris van de gemeente Schijndel, heeft hierin een grote rol gespeeld.

Begin van de speurtochten voor het realiseren van een nieuw wapen

• In oktober 1946 wordt aan de Rijksarchivaris in Den Bosch een plan voorgelegd voor een nieuw gemeentewapen, gebaseerd op het wapen van 1819, met toevoegingen van details, zover bekend, van gemeentelijke lakstempels. Het probleem was namelijk dat de documentatie, over het gemeentelijk wapen en ook van de lakstempels, bij de brand van het Oude Raadhuis in 1944, verloren was gegaan.
  
• Aan de heer van der Krogt was opdracht gegeven een ontwerp te maken en op 28 augustus 1947 werd een gedetailleerd verzoek verstuurd aan Hare Majesteit met de onderbouwing voor het wapen.
  
• Op 1 mei 1948 werd het ontwerp door de Hoge Raad van Adel afgekeurd. De reactie van de gemeente hierop aan de Rijksarchivaris te Den Bosch op 24 mei:
  dat wij geenszins bewondering hebben voor het oordeel van de Hoge Raad van Adel. Het lijkt ons absurd, nu blijkbaar zelfs de Hoge Raad van Adel niet bekend is met de betekenis en herkomst van twee der schildjes in het oude schependomszegel, deze daarom eenvoudigweg niet in aanmerking komen voor toevoeging aan het gemeentewapen. Wij wensen de sinds eeuwen in het dorpszegel voorkomende wapenfiguren in het wapendiploma op te nemen. De brief heeft ons in zoverre geïnspireerd dat wij het ten zeerste op zijn plaats achten om in het wapen dezer gemeente bovendien nog een bloeiende hoprank te doen opnemen.
  Dit bezwaarschrift wordt afgewezen.
  
• Hulp wordt ingeroepen naar de oorsprong van het oude wapen bij het Rijksarchief te Brussel, bij Brabantkenner Heymans van de Abdij van Berne, het Provinciaal Genootschap in Den Bosch, maar niemand heeft een antwoord.
  
• De tijd drong in verband met het 12½-jarig jubileum, in juni van 1950, van Burgemeester W.J.N. Wijs die graag als geschenk een nieuwe ambtsketen wilde hebben. Omdat er nog steeds geen toestemming was voor een nieuw wapen besloot men het oude wapen te gebruiken voor de vervaardiging van de nieuwe ambtsketen.
  Op 11 mei wordt aan Kloosterman een opdracht gegeven voor het vervaardigen van de ambtsketen: Wij verzoeken u de penning van het ambtsketen voor de Burgemeester uit te voeren aan de ene zijde met het tegenwoordige wapen dezer gemeente, zijnde de beeltenis van St.Servaas met staf en sleutel in goud op een blauw veld, en aan de andere zijde het rijkswapen.
  De kosten van deze ambtsketen bedroegen 715 gulden opgebracht door Schijndelse verenigingen.
  
• In 1956 wordt het onderwerp, vervaardigen van een nieuw wapen, weer opgepakt. Van Bokhoven neemt contact op met de archivaris van de Godshuizen of er daar nog schependomszegels van Schijndel bekend zijn. Aan de Rijksarchivaris in Den Haag verzoekt hij op 31 augustus 1956 om afbeeldingen van de zegels van de familie van der Leck, Cornelis van Bergen en Jan, graaf van Oost-Friesland. Tevens vraagt hij informatie aan bij de Kruisheren van Uden. Het onderzoek leidt wederom tot een voorstel dat ingediend wordt bij de Rijksarchieven in Noord-Brabant. Wordt afgewezen.
  
• Op 25 januari 1957 wordt een nieuw voorstel ingediend met een uitgebreide toelichting en tekening van het nieuwe wapen dat is ontworpen door G. Verhagen uit Schijndel. De Hoge Raad van Adel wijst dit voorstel af en vinden het “onjuist om een patroonheilige van een oude dorpsgemeenschap in een gemeentewapen af te beelden” en “de jonge eikenstam zien zij liever vervangen door een eikenboom” en “liever zien zij een andere invulling van de kwartieren met ook de wapens van de familie van Bergen”.
  Schijndel gaat hiermee niet akkoord en wordt hierbij gesteund door de Rijksarchivaris van Den Bosch. Na nog enige aanpassingen wordt het laatste ontwerp op 14 april 1958 bij koninklijk besluit bekrachtigd. Schijndel heeft een nieuw gemeentewapen na meer dan 10 jaar discussie. De penning op de ambtsketting werd ook in 1958 vervangen door het nieuwe wapen.
  

Het huidige wapen

Het wapenschild is verdeeld met links in goud drie wassenaars van sabel, herinnerend aan het familiewapen van de familie van der Leck en geplaatst: 2 wassenaars boven en 1 wassenaar onder, met daaronder in zilver een jonge eikenboom van sinopel, als symbool voor de bestuurlijke macht, rechts de Heilige Servatius, de patroonheilige van zowel kerk als het dorp Schijndel met in de rechterhand de kromstaf en in zijn linkerhand een sleutel, alles van goud; tenslotte boven het schild een gouden kroon van drie bladeren en twee parels. De eivormige afbeeldingen in de kroonvoet zijn rood en de ruitvormige groen. De parels tussen en op de kroonbladeren worden in zilver weergegeven.

De H. Servatius als patroon

Op de nieuwjaarsreceptie, in het kader van Schijndel 700 jaar, werd door het mooi uitgedoste ontvangstcomité een ludieke presentatie gegeven die rechtstreeks te maken had met het Schijndelse gemeentewapen. Dat is voorzien van de beeltenis van bisschop Servatius de patroonheilige van zowel de kerk als het dorp Schijndel, de drie wassenaars die refereren aan de heerlijkheid Schijndel met als pandheer Hendrik van der Leck en tenslotte de bekende eikenboom als symbool voor het dorpsbestuur. In een sprankelende toespraak werd toen in het bijzijn van zeer vele aanwezigen verkondigd dat Servatius in zijn rechterhand een kromstaf zou dragen en in zijn linkerhand een rozenkrans. Dat was enigszins bevreemdend, want rozenkransen dateren uit een veel latere tijd dan de 4^e eeuw waarin deze bisschop leefde in Tongeren en later in Maastricht.

Bij nadere bestudering van het huidige wapen (1958) is die rozenkrans in ieder geval verdwenen. Maar….kennelijk heeft dat gebedssnoer wél deel uitgemaakt van een vroeger gemeentewapen, want op 28 september 1819 is een wapen ingevoerd en daarbij leest men in de bijbehorende omschrijving, dat de H. Servatius in de rechterhand een kromstaf heeft en in zijn linkerhand een rozenkrans. Het comité van ontvangst Schijndel 700 jaar had dus intensief onderzoek gedaan. Kijk je echter op de site van Nederlandse gemeentewapens dan staat onder de omschrijving van het wapen uit 1819 weliswaar een mooie afbeelding van Servatius, maar is er geen rozenkrans te bekennen. Om het zo vorm te geven, compleet met rozenkrans, zal vermoedelijk begin 19^e eeuw een voorstel geweest zijn van het toenmalige college. De vraag dringt zich dan op…..wie verkondigt nu de waarheid? Kijk je dan naar twee 15^e eeuwse schependomszegels, waarmee destijds de schout en schepenen ‘zegelden’ of belangrijke stukken bekrachtigden dan draagt hij de kromstaf in zijn linkerhand en is er ook geen sprake van een rozenkrans. Dergelijke zegels vormden vaak de inspiratiebron voor de latere gemeentewapens.

De familie van der Leck

Er is nog een tweede reden om het huidige wapen kritisch te bekijken. Naast Servatius en de boom, trekken natuurlijk de drie wassenaars die worden toegeschreven aan de familie van der Leck, onmiddellijk de aandacht. In de wapenkunde staat een wassenaar voor een wassende maan. Tot op heden is altijd beweerd en aangenomen dat ze rechtstreeks afkomstig zijn van deze adellijke familie. Bij nader heraldisch onderzoek (heraldiek = (familie)wapenkunde) kunnen we deze theorie echter niet staande houden. Martien Veekens, heraldicus en werkzaam op BHIC in ’s-Hertogenbosch, heeft zijn licht eens laten schijnen over die wassenaars en is tot een geheel andere ontdekking gekomen. Hendrik van der Leck wordt als heer van Heeswijk tevens pandheer van de heerlijkheid Schijndel. Dat gebeurt in 1398. De regerende hertogin Johanna gaf toentertijd haar hertogdorp of heerlijkheid Schijndel met alle bijbehorende rechten in onderpand aan een geldschieter. Wat was namelijk het geval, de voortdurende Gelderse oorlogen en het continu bestrijden van roversbenden die de Meierij van ’s-Hertogenbosch onveilig maakten, kostten hertogin Johanna handen vol geld. Een probaat middel was dan ook een dorp ‘verkopen’ aan een vooraanstaand edelman. Hendrik van der Leck was zo iemand, die uiteindelijk tegen 1631 Hollandse gulden de heerlijkheid Schijndel in handen kreeg. Kort daarop kocht hij ook de heerlijkheid Heeswijk en ging zich noemen naar die plaats.

Maar…..nu terug naar de drie wassenaars!
Het oude middeleeuwse geslacht van der Leck sterft in wezen uit met de dood van Hendrik van der Leck III in 1342. Hij heeft immers geen kinderen, dus automatisch geen opvolgers. Daarmee vervalt in wezen ook het familiewapen. In de 13e eeuw leeft er een adellijke familie van Duivenvoorde. De in 1309 gestorven Philips van Duivenvoorde is bekend als Heer van Wassenaer en Polanen. Deze familie voert een familiewapen met daarin drie wassenaars. Uit zijn huwelijk met Elisabeth, Vrouwe van Vianen, wordt een zekere Jan geboren, die als Jan I van Polanen door het leven zal gaan. Uit diens huwelijk met een zekere Catharina wordt ook weer een Jan geboren, die bekend wordt als Jan II van Polanen en Breda. Deze Jan († 1378) trouwt maar liefst driemaal. Eerst met ene Oda van Horne († 1353), daarna met Machteld van Rotselaer († 1366) en tenslotte met Margaretha van Lippe. Uit dat tweede huwelijk nu wordt een zekere Hendrik geboren en die neemt, als voogd over de minderjarige Johanna van Polanen, de familienaam van der Leck aan en ‘steelt’ als u wilt de drie wassenaars uit het Polanen-wapen dat op zijn beurt dus weer terug te voeren is op dat van Duivenvoorde. De historische waarheid lijkt dus, dat we wat het Schijndelse gemeentewapen betreft eerlijkheidshalve moeten toegeven, dat de drie wassenaars niet rechtstreeks maar slechts zéér indirect verwijzen naar de familie van der Leck. Ook op de site van de Nederlandse gemeentewapens legt men de link naar het geslacht Duivenvoorde.

Een derde element….de eikenboom

In de beschrijvingen van het wapen staat dat de eikenboom het symbool zou zijn van de bestuurlijke overheid ofwel het burgerlijk gezag, in dit geval het Schijndelse dorpsbestuur. Dit roept enige twijfel op. Men zou geneigd zijn te veronderstellen dat destijds het landschappelijk karakter van Schijndel meer de inspiratiebron geweest moet zijn dan het gezag van het dorpsbestuur. Schijndel is altijd geroemd omdat het binnen de Meierij een typisch houtdorp was met een opvallende rijkdom aan bomen, waarvan de eiken het leeuwenaandeel vormden. Bovendien wordt de naamkundige betekenis van ‘Scinle’ door sommigen uitgelegd als zijnde ‘schorsbos’ duidend op de eikenschors. Dat zou dan een tweede motief geweest kunnen zijn om die eikenboom in het gemeentewapen op te nemen. Kijk je naar de vormgeving op het huidige wapen dan zijn de eikenbladeren en hoedjes op de eikels duidelijk waarneembaar. Volgens de gemeentegids, ten tijde van het 700-jarig jubileum, zou in het schependomszegel van 1382 al een eikenboom gestaan hebben, heraldisch rechts. De historische lijn is hier dus mooi doorgetrokken. Daar kan men niets op tegen hebben. Geredeneerd vanuit de bestuurlijke macht of burgerlijk gezag denkt men niet in eerste instantie aan een eik, maar zou men veel eerder verwachten dat een prachtige lindeboom in het gemeentewapen opgenomen zou zijn. In vroeger tijd hielden bestuurders in Brabant veelal volksvergaderingen onder eeuwenoude lindebomen. Schijndel heeft er in het verleden ook een gekend. In de 17^e en 18^e eeuw stond, volgens de archieven, in de directe omgeving van de beide herbergen de Wildeman en de Valk een prachtige lindeboom. Daaronder een mededelingenbord voor lokaal nieuws, verordeningen en plakkaten van de overheid. Als dus een logischer symbool voor het burgerlijk gezag gekozen zou moeten worden, leek de lindeboom eerder in aanmerking te mogen komen. In 1662 kwam het dorpsbestuur nog bijeen in een raadkamer die onderdeel uitmaakte van herberg de Valk.

Bronnen, noten en/of referenties