Huizenbestand in de 18e eeuw

Huizenbestand in de 18e eeuw

Doordat in 1944 een granaat in de archiefruimte is gegooid in het Oude Raadhuis uit 1791 is een belangrijk bestanddeel van het Schijndels archief in vlammen opgegaan, met name heel veel stukken die voorheen waren ondergebracht in het zgn. administratief archief. Daarom is het uiterst moeilijk om als historische werkgroep een betrouwbaar overzicht te kunnen samenstellen over het aantal huizen dat het dorp in het verleden rijk was.
Maar niet getreurd……er zijn altijd nog overheidsarchieven waar het een ander is terug te vinden. Zo bestond in de 18^e eeuw de zgn. leen- en tolkamer te ’s-Hertogenbosch, waarvan de raad en rentmeester generaal der domeinen de belangrijkste functionaris was. Van dat archief is ontzettend veel bewaard gebleven en dat helpt ons bij het zoeken naar huizen, landerijen, water- en windmolens, schutskooien, eendenkooien, allerlei verleende octrooien, discussie over heidegebieden, schouwvoeringen van straten, stegen, wegen en waterlopen en noem maar op. Alles wat te maken had met cultuurhistorische, sociaal-maatschappelijke of landschappelijke ontwikkelingen werd grotendeels geregistreerd op de leen- en tolkamer.
Zo troffen we onlangs tussen al die duizenden oude documenten een lijst aan over het huizenbestand in het kwartier Peelland, het grootste district naast de drie andere Meierijse kwartieren Kempenland, Oisterwijk en Maasland.
Van overheidswege werd in 1736 een ordonnantie uitgegeven waarin de dorpsbesturen werden verplicht om over een periode van 5 jaren keurig netjes het aantal huizen op te geven nl. de bestaande, de gesloopte en nieuw gebouwde. Deze archiefstukken zijn bekend onder de naam ‘huizenlijsten’.
In veel dorpsarchieven zijn deze lijsten bewaard gebleven, maar helaas in Schijndel niet, anders hadden we nu tot in detail geweten hoeveel huizen Schijndel rijk was en ook de juiste namen van eigenaren of huurders, die in een bepaald gehucht woonden. Interessant in dit verband is nl. dat alle functionarissen die de huizen moesten tellen een vaste route liepen door het dorp van het ene gehucht naar het andere, wat trouwens ook gebeurde in verband met de optekening van landerijen, gezinslijsten, verpondingskohieren, maatboeken etc.
In het Deurnese archief is gelukkig bij toeval de huizenlijst van Schijndel uit 1781 boven water gekomen en dat bleek een mooie aanwinst.
Vanaf 1832, het jaar waarin het kadaster is ingevoerd, hebben we een zeer betrouwbaar overzicht van het totale huizenbestand, ook qua ligging van de panden, gekoppeld aan een kadastraal sectienummer. Dat biedt de historische werkgroep van de heemkundekring de mogelijkheid om de historie van bepaalde boerderijen, burgerhuizen, winkels, bedrijfspanden als looierijen, slagerijen, klompenmakerijen, hoepelmakerswerkplaatsen etc. te reconstrueren, teruggaande in de tijd tot 1832.
Vanaf 1905 kunnen we dan terugvallen op alle bewaard gebleven bouw-, sloop- en Hinderwetvergunningen, maar vóór 1905 is er maar één archiefbron die ons verder kan helpen nl. vanaf 1832 duizenden akten doorspitten uit alle notariële archieven die de Schijndelse notarissen ons hebben nagelaten.
Dat meerjarenproject is inmiddels gestart en wordt in een overzichtelijke database verwerkt. Dat betekent concreet dat we de volgende informatie van elk huis gaan vastleggen: het jaar, datum en nummer van de akte, de eigenaar, verkoper of verhuurder van het pand op dat moment, de nieuwe eigenaar of huurder, het kadastraal nummer en het gehucht waar het huis staat, de familierelaties van de eigenaar, verkoper of verhuurder. Zo bouwen we als werkgroep een prachtige documentatie op, die voor de generaties na ons van onschatbare waarde zal blijken te zijn.
Ter illustratie het bewuste document waarin over heel Peelland het huizenbestand op diverse tijdstippen is vastgelegd door de griffier van de leen- en tolkamer. Wie de lijst in detail bekijkt zal ontdekken dat er hier en daar grote schommelingen te zien zijn in zo’n huizenbestand. Dat verschilt van dorp tot dorp. Oorzaken kunnen zijn allerlei branden ten gevolge van zwaar onweer waarbij huizen met rieten of strooien daken uiterst kwetsbaar waren, andere dorpen kunnen geplunderd of deels verwoest zijn door passerende legertroepen, het ene dorp kende meer uitbreidingsmogelijkheden dan het andere en meer van dat soort achterliggende gebeurtenissen. Het zal de lezer niet ontgaan hoe groot Schijndel was als Meierijs dorp in vergelijking met de omliggende plaatsen. We mogen er ons zelfs op beroemen dat Schijndel zelfs het grootste dorp was binnen Peelland, misschien niet qua uitgestrektheid van de gemeente maar wel wat het huizenbestand betreft!

Plaats	1736	1766	1771	1776	1781
Helmond	385	385	385	385	389
Maarheeze		128	124	126	111
Soerendonk		98	96	100	102
Gastel		35	34	36	37
Sterksel	6	5	5	5	5
Nuenen	313	288	315	310	306
Nederwetten	46	41	49	49	40
Son	181	181	181	183	183
Breugel	100	100	99	114	114
Someren	333	334	392	412	422
Asten	360	366	375	368	366
Deurne	327	376	382	385	403
Vlierden	81	91	91	97	96
Bakel	245	274	276	280	281
Sint Oedenrode	484	503	523	494	500
Mierlo	240	231	256	263	264
Stiphout	80	88	87	97	80
Lierop	146	150	155	158	159
Erp	264	286	284	294	305
Veghel	424	438	464	470	471
Heeze	428	387	362	368	378
Zesgehuchten	75	135	151	162	163
Leende	337	328	335	408	380
Geldrop	246	178	183	224	180
Tongelre	132	133	126	121	126
Schijndel	545	579	578	594	591
Liempde	190	198	193	173	194
Aarle Rixtel	157	162	168	168	170
Beek en Donk	184	198	197	188	198
Lieshout	142	143	147	136	172

Over het hele kwartier Peelland gerekend:

in 1736 in totaal 6711 huizen

in 1766 in totaal 6839 huizen

in 1771 in totaal 7033 huizen

in 1776 in totaal 7368 huizen

in 1781 in totaal 7380 huizen

Bronnen, noten en/of referenties