Gemeentewapen

Het ontwerp

Wie het gemeentewapen van Schijndel, daterend uit 1958, goed bekijkt ziet daarin diverse elementen terug. Buiten de kroon is immers op het schild een driedeling zichtbaar, namelijk het beeld van Sint Servatius als patroon van kerk en dorp, de drie wassenaars waarvan gezegd wordt dat ze afkomstig zijn van de familie van der Leck en tenslotte de bekende eikenboom als symbool voor de bestuurlijke macht.

Op de site van de gemeente Schijndel staat o.a. het volgende:
Het wapenschild is verdeeld met links in goud drie wassenaars van sabel, herinnerend aan het familiewapen van de familie Van der Leck en geplaatst 2 boven en 1 onder, met daaronder in zilver een jonge eikenboom van sinopel; rechts de H. Servatius met in de rechterhand de kromstaf en zijn linkerhand een sleutel, alles van goud; tenslotte boven het schild een gouden kroon van drie bladeren en twee parels. Als toelichting wordt dan nog aangegeven dat de eivormige afbeeldingen in de kroonvoet rood zijn en de ruitvormige groen. De inkijk in de kroonvoet is rood en de parels tussen en op de kroonbladeren behoren in zilver te worden weergegeven.

De H. Servatius als patroon

Op de nieuwjaarsreceptie, in het kader van Schijndel 700 jaar, werd door het mooi uitgedoste ontvangstcomité een ludieke presentatie gegeven die rechtstreeks te maken had met het Schijndelse gemeentewapen. Dat is voorzien van de beeltenis van bisschop Servatius de patroonheilige van zowel de kerk als het dorp Schijndel, de drie wassenaars die refereren aan de heerlijkheid Schijndel met als pandheer Hendrik van der Leck en tenslotte de bekende eikenboom als symbool voor het dorpsbestuur. In een sprankelende toespraak werd toen in het bijzijn van zeer vele aanwezigen verkondigd dat Servatius in zijn rechterhand een kromstaf zou dragen en in zijn linkerhand een rozenkrans. Dat was enigszins bevreemdend, want rozenkransen dateren uit een veel latere tijd dan de 4e eeuw waarin deze bisschop leefde in Tongeren en later in Maastricht.

Bij nadere bestudering van het huidige wapen [1958] is die rozenkrans in ieder geval verdwenen. Maar….kennelijk heeft dat gebedssnoer wél deel uitgemaakt van een vroeger gemeentewapen, want op 28 september 1819 is een wapen ingevoerd en daarbij leest men in de bijbehorende omschrijving, dat de H. Servatius in de rechterhand een kromstaf heeft en in zijn linkerhand een rozenkrans. Het comité van ontvangst Schijndel 700 jaar had dus intensief onderzoek gedaan. Kijk je echter op de site van Nederlandse gemeentewapens dan staat onder de omschrijving van het wapen uit 1819 weliswaar een mooie afbeelding van Servatius, maar is er geen rozenkrans te bekennen. Om het zo vorm te geven, compleet met rozenkrans, zal vermoedelijk begin 19e eeuw een voorstel geweest zijn van het toenmalige college. De vraag dringt zich dan op…..wie verkondigt nu de waarheid? Kijk je dan naar twee 15e-eeuwse schependomszegels, waarmee destijds de schout en schepenen ‘zegelden’ of belangrijke stukken bekrachtigden dan draagt hij de kromstaf in zijn linkerhand en is er ook geen sprake van een rozenkrans. Dergelijke zegels vormden vaak de inspiratiebron voor de latere gemeentewapens.

De familie van der Leck

Er is nog een tweede reden waarom het huidige wapen kritisch te bekijken. Naast Servatius en de boom, trekken natuurlijk de drie wassenaars die worden toegeschreven aan de familie van der Leck, onmiddellijk de aandacht. In de wapenkunde staat een wassenaar voor een wassende maan. Tot op heden is altijd beweerd en aangenomen dat ze rechtstreeks afkomstig zijn van deze adellijke familie. Bij nader heraldisch onderzoek [heraldiek = (familie)wapenkunde] kunnen we deze theorie echter niet staande houden. Martien Veekens, heraldicus en werkzaam op BHIC in ’s-Hertogenbosch, heeft zijn licht eens laten schijnen over die wassenaars en is tot een geheel andere ontdekking gekomen. Hendrik van der Leck wordt als heer van Heeswijk tevens pandheer van de heerlijkheid Schijndel. Dat gebeurt in 1398. De regerende hertogin Johanna gaf toentertijd haar hertogdorp of heerlijkheid Schijndel met alle bijbehorende rechten in onderpand aan een geldschieter. Wat was namelijk het geval, de voortdurende Gelderse oorlogen en het continu bestrijden van roversbenden die de Meierij van ’s-Hertogenbosch onveilig maakten, kostten hertogin Johanna handen vol geld. Een probaat middel was dan ook een dorp ‘verkopen’ aan een vooraanstaand edelman. Hendrik van der Leck was zo iemand, die uiteindelijk tegen 1631 Hollandse gulden de heerlijkheid Schijndel in handen kreeg. Kort daarop kocht hij ook de heerlijkheid Heeswijk en ging zich noemen naar die plaats.

Maar…..nu terug naar de drie wassenaars!
Het oude middeleeuwse geslacht van der Leck sterft in wezen uit met de dood van Hendrik van der Leck III in 1342. Hij heeft immers geen kinderen, dus automatisch geen opvolgers. Daarmee vervalt in wezen ook het familiewapen. In de 13e eeuw leeft er een adellijke familie van Duivenvoorde. De in 1309 gestorven Philips van Duivenvoorde is bekend als Heer van Wassenaer en Polanen. Deze familie voert een familiewapen met daarin drie wassenaars. Uit zijn huwelijk met Elisabeth, Vrouwe van Vianen, wordt een zekere Jan geboren, die als Jan I van Polanen door het leven zal gaan. Uit diens huwelijk met een zekere Catharina wordt ook weer een Jan geboren, die bekend wordt als Jan II van Polanen en Breda. Deze Jan [† 1378] trouwt maar liefst driemaal. Eerst met ene Oda van Horne [† 1353], daarna met Machteld van Rotselaer [† 1366] en tenslotte met Margaretha van Lippe. Uit dat tweede huwelijk nu wordt een zekere Hendrik geboren en die neemt, als voogd over de minderjarige Johanna van Polanen, de familienaam van der Leck aan en ‘steelt’ als u wilt de drie wassenaars uit het Polanen-wapen dat op zijn beurt dus weer terug te voeren is op dat van Duivenvoorde. De historische waarheid lijkt dus, dat we wat het Schijndelse gemeentewapen betreft eerlijkheidshalve moeten toegeven, dat de drie wassenaars niet rechtstreeks maar slechts zéér indirect verwijzen naar de familie van der Leck. Ook op de site van de Nederlandse gemeentewapens legt men de link naar het geslacht Duivenvoorde.

Een derde element….de eikenboom

In de beschrijvingen van het wapen staat dat de eikenboom het symbool zou zijn van de bestuurlijke overheid ofwel het burgerlijk gezag, in dit geval het Schijndelse dorpsbestuur. Dit roept enige twijfel op. Men zou geneigd zijn te veronderstellen dat destijds het landschappelijk karakter van Schijndel meer de inspiratiebron geweest moet zijn dan het gezag van het dorpsbestuur. Schijndel is altijd geroemd omdat het binnen de Meierij een typisch houtdorp was met een opvallende rijkdom aan bomen, waarvan de eiken het leeuwenaandeel vormden. Bovendien wordt de naamkundige betekenis van ‘Scinle’ door sommigen uitgelegd als zijnde ‘schorsbos’ duidend op de eikenschors. Dat zou dan een tweede motief geweest kunnen zijn om die eikenboom in het gemeentewapen op te nemen. Kijk je naar de vormgeving op het huidige wapen dan zijn de eikenbladeren en hoedjes op de eikels duidelijk waarneembaar. Volgens de gemeentegids, ten tijde van het 700-jarig jubileum, zou in het schependomszegel van 1382 al een eikenboom gestaan hebben, heraldisch rechts. De historische lijn is hier dus mooi doorgetrokken. Daar kan men niets op tegen hebben. Geredeneerd vanuit de bestuurlijke macht of burgerlijk gezag denkt men niet in eerste instantie aan een eik, maar zou men veel eerder verwachten dat een prachtige lindeboom in het gemeentewapen opgenomen zou zijn. In vroeger tijd hielden bestuurders in Brabant veelal volksvergaderingen onder eeuwenoude lindebomen. Schijndel heeft er in het verleden ook een gekend. In de 17e en 18e eeuw stond, volgens de archieven, in de directe omgeving van de beide herbergen de Wildeman en de Valk een prachtige lindeboom. Daaronder een mededelingenbord voor lokaal nieuws, verordeningen en plakkaten van de overheid. Als dus een logischer symbool voor het burgerlijk gezag gekozen zou moeten worden, leek de lindeboom eerder in aanmerking te mogen komen. In 1662 kwam het dorpsbestuur nog bijeen in een raadkamer die onderdeel uitmaakte van herberg de Valk.